უსიამოვნო და ემოციური გამოცდილება, რომელიც ქსოვილის რეალურ ან პოტენციურ დაზიანებას უკავშირდება, ან ასეთი დაზიანების ტერმინებით აღიწერება. სხვა სიტყვებით, ეს არის ორგანიზმის რეაქცია მავნე ზემოქმედების მქონე გამღიზიანებლების სტიმულაციაზე, რომელიც საკმაოდ ინტენსიურია იმისათვის, რომ გამოიწვიოს ქსოვილის დაზიანება ან საფრთხე შეუქმნას მას.

ტკივილი ერთდროულად შეგრძნებაც არის და ემოციაც, რომელსაც მიმდინარე ან უახლოეს წარსულში ქსოვილის დაზიანება, ქსოვილის დაზიანების შესაძლებლობა ანდა ქსოვილის დაზიანების არარსებობის პირობებში ნერვული სისტემის დისფუნქციაც კი შეიძლება იწვევდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ტკივილი სრულიად სუბიექტური გამოცდილებაა, რომლის სიტყვებით გადმოცემა საკმაოდ რთულია, ყველა თანხმდება მის ავერსიულ ბუნებაზე. თითქმის ყველა ცხოველი იბადება ამა თუ იმ ტიპის ტკივილის დაცვითი სისტემით, რომელიც გარკვეული სტიმულებისგან ავტომატურად გაქცევის რეფლექსს იწვევს. როდესაც სტიმულის ინტენსივობა აბსოლუტურ ზღურბლს მიაღწევს, ორგანიზმი გაქცევით უპასუხებს (თუკი აქვს ამის საშუალება, ცხადია). გარდა ამისა, ის სწრაფად სწავლობს ტკივილის გამომწვევი სტიმულების იდენტიფიცირებას და შეძლებისდაგვარად იცილებს მათ თავიდან.

ამგვარად, ტკივილი მნიშვნელოვანი ადაპტური ფუნქციის მატარებელია; ის გვაფრთხილებს პოტენციური დაზიანების შესახებ, დაზიანების შემდეგ გამოჯანმრთელებისკენ გვიბიძგებს და სიგნალს გვაწვდის, თუ ჩვენს ახლობლებს რაიმე საფრთხე ემუქრებათ.

ტკივილის ფუნდამენტური ბუნება მეოცე საუკუნის დასაწყისში მნიშვნელოვანი დაპირისპირებისა და კამათის საგანი იყო. ერთი მოსაზრების მომხრენი თვლიდნენ, რომ არ არსებობს ერთი კონკრეტული სისტემა, რომელიც ტკივილის მედიაციას ახდენს და ტკივილი სხვა შეგრძნებების ზესტიმულაციის (გადატვირთვის) შედეგად მიაჩნდათ. და მართლაც, დამაბრმავებელი სინათლე ან დამაყრუებელი ხმაური, უკიდურესი სიცხე, სიცივე ან წნევა ტკივილად განიცდება. ამ „პატერნის თეორიის“ საპირისპიროდ, „სპეციფიკურობის თეორიის“ მომხრეებს მიაჩნდათ, რომ თავის ტვინში არსებული ტკივილის ცენტრი იღებდა სიგნალებს სხეულში არსებული სპეციფიკური ტკივილის რეცეპტორებიდან. დღეს სრულიად ნათელია, რომ ნამდვილად არსებობს ტკივილის სპეციალიზირებული რეცეპტორები, რომლებსაც ნოციცეპტორებს უწოდებენ. ეს არის თავისუფალი ნერვული დაბოლოებები კანსა და შინაგან ორგანოებში, რომლებიც ინტენსიური თერმული ან მექანიკური სტიმულაციით აქტივირდება.

ტკივილის სახეები

დღეისათვის ცნობილია, რომ არსებობს ორი სახის ტკივილის შეგრძნება. ნოციცეპტური და ნევროპათიური.

• ნოციცეპტური ტკივილი არის უარყოფითი შეგრძნება, რომელსაც მავნე ზემოქმედების მქონე გამღიზიანებელი იწვევს. მაგალითად, ეს არის შეგრძნება, რომელიც გაგიჩნდებათ ცხელ ქურასთან შეხებისას. კანში მდებარე სპეციალური ნერვული დაბოლოება აგზავნის ტკივილის შეტყობინებას თქვენი ხელიდან ზევით, ზურგის ტვინის გავლით თავის ტვინისაკენ. ხელის უკან გამოწევით შეგიძლიათ ამ ტიპის ტკივილის შეწყვეტა.
• ნევროპათიური ტკივილი გამოწვეულია ნერვების არანორმალური გადაჭარბებული ფუნქციონირებით. ის აღმოცენდება დაზიანებული ან დაავადებული ნერვებიდან, რისი მიზეზიცაა მაგალითად, უბედური შემთხვევა ან სიმსივნე. მედიკამენტებს და მკურნალობის სხვა საშუალებებს, რომლებიც აწყნარებენ ნერვებს, ასეთი ტიპის ტკივილების შემსუბუქება შეუძლიათ.

მეცნიერებმა იმ სპეციფიკური რეცეპტორების განსაზღვრა დაიწყეს, რომლებიც რეაგირებენ ტკივილის გამომწვევ სტიმულებზე. მათ აღმოაჩინეს, რომ ზოგიერთი რეცეპტორი მხოლოდ ტემპერატურაზე რეაგირებს, ზოგიერთი — ქიმიურ ნივთიერებებზე, სხვები კი — მექანიკურ სტიმულებზე. არსებობს რეცეპტორები, რომლებიც ტკივილის გამომწვევი სტიმულების კომბინაციაზე რეაგირებენ. ტკივილის ბოჭკოების ქსელი ქმნის შესანიშნავ ბადეს, რომელიც მთელ სხეულს ფარავს. პერიფერიული ნერვული ბოჭკოები ტკივილის სიგნალებს ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში ორი გზით აგზავნიან: სწრაფი გამტარუნარიანობის ნერვული ბოჭკოებით, რომლებიც დაფარულნი არიან მიელინით და ნელი, უფრო პატარა ნერვული ბოჭკოებით, მიელინის საფარველის გარეშე. ზურგის ტვინთან დაწყებული იმპულსები გადაეცემა თალამუსს და შემდეგ — თავის ტვინის ქერქს, სადაც ხდება ტკივილის ლოკალიზაციისა და ინტენსივობის განსაზღვრა, დაზიანების მნიშვნელოვნების შეფასება და სამოქმედო გეგმის დასახვა.

ტკივილის კონცეპტუალიზაცია

ტკივილი ადამიანის ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. მიუხედავად თავისი უსიამოვნებისა, მას მნიშვენლოვანი ფუქნცია აკისრია, რადგან გვაფრთხილებს, რომ ჩვენში/ჩვენ ირგვლივ საყურადღებო რამ ხდება. ბევრ შემთხვევაში ტკივილი მნიშნველოვანი შედეგების გარეშე ქრება თავისით ან ანალგეტიკური საშუალებების ზემოქმედებით. მეორე მხრივ, ტკივილი შეიძლება მდგრადი და ხანგრძლივი იყოს და მიუხედავად მრავალგვარი ცდელობისა, მაინც არ ქრებოდეს და აუარესებდეს ცხოვრების ხარისხს.

დროში განფენილობის მიხედვით, გამოყოფენ მწვავე (მაგალითად, ქირურგიული ჩარევის შემდგომ), განმეორებად ანუ რეკურენტულ (მაგალითად, შაკიკის დრო) და ქრონიკურ (მაგალითად, ზურგის) ტკივილს. ქრონიკური ან რეკურენტული ტკივილის მრავალი ფორმის შემთხვევაში არ არსებობს თვალსაჩინო ფიზიკური პათოლოგია, რომელიც ახსნიდა ტკივილის არსებობასა და ინტენსივობას. ასევე, როგორც ჩანს, არც ფუნქციური მიზეზები მოეძებნება ტკივილის ასეთ სინდრომებსა.

მიუხედავად იმისა, რომ ტკივილი, ზოგადად, ფიზიკურ ფენომენად მიიჩნევა, მასში მრავალი კოგნიტური, აფექტური და ქცევითი ფაქტორია ჩართული. ტკივილის შესწავლის საერთაშორისო ასოციაციის მიხედვით, ტკივილი უსიამოვნო სენსორული ან ემოციური გამოცდილებაა, რომელიც ქსოვილის რეალურ ან პოტენციურ დაზიანებასთან ასოცირდება, ან აღიწერება ასეთად. ამრიგად, ტკივილი პერცეპტული მოვლენაა, რომელიც უნდა განვასხვავოთ ნოციცეფციისგან — ნერვებში სენსორული გარდაქმნის პროცესის აქტივაციისგან. ყველა სახის ტკივილში გამოიყოდა ნეიროფიზიოლოგიური და ფსიქოსოციალური კომპონენტები, თუმცა ფსიქოსოციალური ფაქტოების წონა შეიძლება გაიზარდოს, თუ ტკივილი ქრონიკურად იქცევა.

სენსორული მოდელი. ისტორიულად, ტკივილი სენსორულ გამოცდილებად განიხილებოდა, რომელიც ინდივიდზე მოქმედი მავნე სენსორული სტიმულის ინტენსივობაზე იყო დამოკიდებული. ამ თვალსაზრისით, ტკივილი გადის გზას პერიფერიიდან, სადაც სენსორული სტიმულაცია ხდება, თავის ტვინში ლოკალიზებულ ცენტრამდე, რომელიც უშუალოდ, პირდაპირ სტიმულირდება. სენსორული მოდელის ბირთვს შეადგენს მოსაზრება, რომ განცდილი ტკივილის ოდენობა უშუალოდ მომდინარეობს და პროპორციულია ნერვულ დაბოლოებაში შემომავალი სენსორული ინფორმაციისა. ეს მოდელი დიდად არ განვითარებულა, რადგან ვერ ხსნის ტკივილის მთელ რიგ შემთხვევებს. მაგალითად, ზოგ შემთხვევაში, შეუძლებელია ტკივილის ფიზიკური საფუძვლის დადგენა, ან, პირიქით, ადამიანები მნიშვნელოვანი პათოლოგიის არსებობის პირობებში სრულიად არ განიცდიან ტკივილს.

ფსიქოგენური მიდგომა. როდესაც ფიზიკური ახნა უძლურია ტკივილის სიმპტომების გასაგებად, ფსიოქლოგიური ალტერნატივის ჯერი დგება. თუ ტკივილი ობიექტურად დეტერმინირებული პათოლოგიის არაპროპორციულია ან თუ ჩივილი არ ექვემდებარება „სათანადო“ მკურნალობას, მაშინ ხშირად უშვებენ, რომ ტკივილს ფსიქოლოგიური ბუნება აქვს. ამგვარად, სახეზეა დიქოტომიური მსჯელობა: თუ ტკივილის ჩივილი ობიექტური ფიზიკური პათოლოგიის არარსებობის პირობებში ჩნდება ან მისი „არაპროპორციულია“, მას პიროვნული ფაქტორები ან ფსიქოპატოლოგია უნდა იწვევდეს; თუმცა, ამ მიდგომის მხარდამჭერი ემპირიული მტკიცებები მინიმალურია.

მოტივაციური ხედვა დიქოტომიური — სომატური-ფსიქოგენური — პერსპექტივის ვარიაციაა, რომელიც უშვებს, რომ ობიექტური პათოლოგიის არარსებობის პირობებში ტკივილის ჩივილი სიმპტომის გაზვიადების ან სიმულაციის შედეგია. ეს მიდგომა, ასევე, უშვებს, რომ ტკივილის ჩივილი ფინანსური სარგებლით არის მოტივირებული; თუმცა, არ არსებობს მონაცემები, რომ ტკივილის ჩივილი იკლებს ფინანსური კომპენსაციის მიღების შემდეგ.

მართალია, ფსიქოლოგიური ფაქტორები ნამდვილად მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ტკივილის აღქმასა და მასზე რეაგირებაში, აღწერილ მოდელებში ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ფაქტორები ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად მიიჩნევა.

ფსიქოლოგიური ფაქტორების წვლილი

ფსიქოლოგებმა მნიშვნელოვანი წვლლი შეიტანეს ტკივილის გაგებაში იმით, რომ აჩვენეს ფსიქოსოციალური და ქცევითი ფაქტორების მნიშვნელობა ტკივილის ეტიოლოგიაში, სიმწვავეში, გაძლიერებასა და შენარჩუნებაში.

დასწავლის მექანიზმები. ადამიანები მრავალნაირად გამოხატავენ ტკივილს (მაგალითად, სიტყვიერი ჩივილებით, მოტორული ქცევებით და დახმარების საძიებელი ქცევებით). ასეთი ქცევები თავისი ფუნქციის მატარებელი შეიძლება იყოს მწვავე ტკივილის ეტაპზე, თუმცა ადამიანებმა არაადაპტური ქცევებიც შეიძლება დაისწავლონ. ასოციაციური დასწავლის შედეგად თავის არიდების რეაქციების დასწავლაც შეიძლება მოხდეს. შემდეგში, განმამტკიცებლების ზემოქმედებით, ადამიანებმა შეიძლება დაისწავლონ იმავე ქცევების განხორციელება ნოციცეპციის არარსებობის პირობებში. ოპერანტული განპირობების პოზიციიდან, ქრონიკული ტკივილი დაკვირვებად ქცევათა ერთობლიობაა, რომელიც ტანჯვის შესახებ გვატყობინებს და დამკვირვებელში საპასუხო რეაქციების გამოწვევა შეუძლია. ამგვარად, თვალსაჩინო ქცევები მკურნალობის პირველადი სამიზნეა, ვინაიდან თავად ტკივილი არადაკვირვებადია.

სოციალური დასწავლის მიდგომა უშვებს, რომ ტკივილის ქცევების შეძენა დაკვირვებითი სწავლის შედეგად შეიძლება ხდებოდეს. ადამიანებმა შეიძლება ისეთი ქცევები დაისწავლონ სხვებზე დაკვირვების შედგად, რომელიც მანამდე არ იყო მათი ქცევის რეპერტუარში. კერძოდ, ადამიანები თავიანთი გარემოდან სწავლობენ სიმპტომებისა და შესაბამისი რეაქციების შესახებ და მათ მიერ ნოციცეფციის გამოცდილებები და მასზე ქცევითი რეაქციები დასწავლის ისტორიას ეფუძნება. ამით, გარკვეულწილად, აიხსნება ტკივილის განცდაში მნიშვნელოვანი სუბიექტური განსხვავებები ობიექტურად მსგავსი პათოლოგიის პირობებში.

კოგნიტური ფაქტორები. ნაჩვენები იქნა, რომ პაციენტების კოგნიტური პროცესები გავლენას ახდენენ ნოციცეფციის აღქმასა და მასთან ადაპტაციაზე. ტკივილის განცდაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი როლი აკისრია ყურადღების ფაქტორებს, რადგან ტკივილი ცნობიერი გამოცდილებაა და როდესაც სენსორული პროცესი ყურადღების ველში ხვდება, ტკივილის აღქმა მატულობს. არაადაპტურ აზრებსაც შეაქვს თავიანთი წვლილი დისტრესსა და ტკივილის აღქმის გაზრდაში. გარდა ამისა, თუ ადამიანებს სწამთ, რომ ტკივილის გაკონტროლება შეუძლებელია, მათი პესიმიზმი, უმწეობა და უიმედობა იმატებს. მეორე მხრივ, თუ მათ სჯერათ, რომ შესაძლებელია დაძლევის უნარების ეფექტურად გამოყენება (თვითეფექტურობის რწმენა), ავერსიული სიტუაციებისადმი მათი ტოლერანტობა მატულობს. ამ აზრებს რეციპროკული გავლენა აქვთ ტკივილის ფიზიოლოგიურ, ემოციურ და ქცევით ასპექტებზე.

ტკივილის მოდელები

კარიბჭის კონტროლის მოდელი. მეზლაკი (Mezlack) და უოლი (Wall) იყვნენ პირველები, რომლებმაც ტკივილის აღქმაში ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ფაქტორების ინტეგრაცია მოახდინეს და ტკივილის აღქმის სამი განზომილება აღწერეს: სენსორულ-დისკრიმინაციული, მოტივაციურ-აფექტური და კოგნიტურ-შეფასებითი. კარიბჭის კონტროლის თეორია ამტიცებს, რომ ზურგის ტვინის უჯრედები მოქმედებენ, როგორც ნევროლოგიური კარი, რომელიც ხელს უშლის ტკივილის ზოგიერთი სიგნალის თავის ტვინში შეღწევას და მის ბლოკირებას ახდენს, ზოგიერთს კი — ატარებს. თავის ტვინი და კანის რეცეპტორები სიგნალს ზურგის ტვინისკენ აგზავნიან, რათა მან გააღოს ან დაკეტოს ეს კარი. თავის ტვინიდან მომავალი სწორედ ეს დაღმავალი სიგნალი უზრუნველყოფს ფსიქოლოგიურ კონტექსტს, რომელიც თან ახლავს ტკივილის განცდას. ამასთან, თავის ტვინის ქერქის ცვლადები, როგორებიცაა შფოთვა, მეხსიერება და ყურადღება, ურთიერთქმედებენ ზურგის ტვინის კარიბჭის სისტემასთან, რაც განაპირობებს საბოლოო პროდუქტს: ტკივილის აღქმას. ბოლო წლებში მეკლაკმა წარმოადგინა განახლებული —  ტკივილის ნეირომატრიცული თეორია, რომელიც იმ ფაქტებს ხსნის, რომ ადამიანები ხშირად განიცდიან ტკივილის ძალიან მცირე ინტენსივობის ან არარსებული ფიზიკური გამღიზიანებლების პირობებში. ამ შემთხვევაში ტკივილის განცდა მხოლოდ ტვინში აღმოცენდება.

მიდრეკილება-სტრესის მოდელი უშვებს, რომ ტკივილის განცდის ფორმირებისას ურთიერთქმედებენ მიდრეკილების ფაქტორები (მაგალითად, დაბალი შეგრძნების ზღურბლი), ავერსიული მოვლენები (მაგალთად, დაზიანება) და დასწავლა. თანდაყოლილი მიდრეკილების მქონე იმ ინდივიდებმა შეიძლება დაისწავლონ არაადაპტური ფიზიოლოგიური რეაქციები (მაგალითად, კუნთების დაჭიმულობა), რომლებმაც ავერსიული მოვლენის გამოცდილება მიიღეს. ასოციაციური და ოპერანტული დასწავლა ხელს უწყობს ტკივილის შენარჩუნებასა და ფუნქციურ შეზრუდვებს

კოგნიტურ-ბიჰევიორალური მოდელი ამტკიცებს, რომ ინდივიდების მიერ მათი ფიზიკური მდგომარეობებისა და დაძლევის რესურსების სუბიექტური ინტერპრეტაციები რეციპროცულად მოქმედებენ ტკივილის ფიზიოლოგიურ, ემოციურ და ქცევით ასპექტებზე. პაციენტების რწმენები, შეფასებები და მოლოდინები მნიშვნელოვნად ზემოქმედებენ ქცევებზე, რომლებსაც ენერგიის ხარჯვამდე, მდგრადობამდე და არიდებამდე მივყავართ, რასაც, თავის მხრივ, წვლილი შეაქვს ემოციურ დისტრესსა და უუნარობაში. 

*** 

გამოყენებული ლიტერატურა: 

გერიგი, რ. და ზიმბარდო, ფ. (2009). ფსიქოლოგია და ცხოვრება, თბილისი, თსუ.

Kazdin, A. E. (Ed.) (2000). Encyclopedia of psychology. 8 Volume Set. Vol. III.